سقوط سرمایه‌گذاری در اقتصاد ایران /اثر برجام و تحریم بر انباشت سرمایه

به گزارش اقتصادنیوز، محاسبات نشان می‌دهد سرمایه سرانه ایرانیان از ابتدای دهه 90 روندی نزولی را تجربه کرده و اکنون در کف 16 سال گذشته قرار دارد. به عبارت دیگر، انباشت سرمایه شکل‌گرفته در اقتصاد ایران به ازای هر ایرانی به طور مدام در یک دهه اخیر کاهش یافته است.

کاهش سرمایه سرانه حقیقی ایرانیان
سرمایه سرانه حقیقی ایرانیان در سال 1401 نسبت به سال 90 حدود 47 درصد کاهش یافته است. به عبارت دیگر محاسبات نشان می دهد متوسط سرمایه‌گذاری در ایران به ازای هر فرد در طول یک دهه گذشته نصف شده است. روند سرمایه سرانه ایرانیان در 16 سال گذشته نوسان زیادی را تجربه کرده اما به طور کلی می‌توان اظهار کرد که روند این شاخص نزولی بوده است.

بررسی‌ها نشان می‌دهد در دو بازه زمانی سرمایه سرانه در ایران سقوط کرده که هر دو بار آن به سال‌های بعد از تحریم بازمی‌گردد. به عنوان مثال پس از آغاز دور اول تحریم‌ها در ابتدای دهه 90، حد فاصل سال‌های 90 تا 94 سرمایه سرانه ایرانیان حدود 41 درصد کاهش یافت.همچنین می‌توان گفت که بالاترین رقم سرمایه‌گذاری حقیقی سرانه در کشور به سال 90 بازمی‌گردد و پایین‌ترین مقدار آن هم به سال 99 تعلق دارد. در این گزارش اعداد حقیقی بوده و اثر تورم از آن‌ها گرفته شده است.

رشد اقتصادی و انباشت سرمایه در اقتصاد ایران
میانگین  رشد اقتصادی  در سال گذشته 3.3 درصد برآورد شده است، در حالی که میانگین رشد سرمایه‌گذاری ناخالص در 1401 حدود یک درصد بوده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد در سال گذشته، سرعت رشد انباشت سرمایه کمتر سرعت رشد اقتصاد بوده و در مقابل، سرعت رشد مصرف خصوصی به شکل قابل توجهی بالاتر به ثبت رسیده است. به عبارت دیگر، در سال گذشته ارزش افزوده اقتصادی شکل گرفته در کشور، عمدتا به مصرف خصوصی مردم رسیده است.

 
به طور کلی وضعیت انباشت سرمایه در یک دهه گذشته وضعیت خوبی نداشته است. آمارها نشان‌دهنده این است که حجم حقیقی اقتصاد ایران در طول یک دهه تنها 10 درصد بزرگ‌تر شده، اما در مورد انباشت سرمایه اوضاع به شدت وخیم‌تر بوده است. حجم حقیقی انباشت سرمایه ناخالص از 170 هزار میلیارد تومان در سال 90 به حدود 100 هزار میلیارد تومان رسیده است.

به نظر می‌رسد در 10 سال گذشته که اقتصاد ایران حال مساعدی نداشته و به آن فشار زیادی وارد شده، عمده این فشار به بخش سرمایه‌گذاری منتقل شده است. به عبارت دیگر، با کوچک شدن حجم کیک اقتصاد ایران، بخش انباشت سرمایه با شدت بیشتری نسبت به سایر بخش‌ها نزولی شده است.

روند نزولی سرمایه سرانه در ایران
از تقسیم حجم حقیقی انباشت سرمایه بر جمعیت، سرمایه سرانه بدست می‌آید. این شاخص بیان می‌کند به طور متوسط به ازای هر ایرانی سالانه چه اندازه سرمایه‌گذاری در کشور صورت گرفته است. بررسی‌ها نشان می‌دهد روند سرمایه سرانه در کشور در 16 سال گذشته پرنوسان بوده اما با توجه به اوضاع اقتصادی که در یک دهه گذشته در کشور تجربه کرده، روند سرمایه سرانه ایرانیان در کل روندی نزولی داشته است.

روند سرمایه سرانه را در 16 سال گذشته می‌توان به چهار برهه تقسیم کرد که عبارتند از:

برهه نخست؛ روند صعودی برای 5 سال متوالی
سرمایه سرانه حقیقی ایرانیان در سال 85 نزدیک به 2 میلیون تومان برآورد شده است. از سال 85 تا 90، هر سال سرمایه سرانه ایرانیان افزایش یافته و در سال 90 به قله خود در اقتصاد ایران رسیده است. اجرای طرح  مسکن مهر  در سال‌های پایانی دهه 80 و سرمایه‌گذاری صورت‌گرفته در بخش مسکن، یکی از عوامل اصلی روندی صعودی انباشت سرمایه در سال‌های مذکور است.

برهه دوم؛ آغاز تحریم‌ها، سقوط سرمایه‌گذاری
در ابتدای دهه 90 با آغاز دور نخست تحریم‌ها، اقتصاد ایران به شدت دچار مشکل شد؛ به‌گونه‌ای که تنها در عرض یک سال انباشت سرمایه در کشور بالغ بر 30 درصد کاهش یافت. به طور کلی تا سال 94 این روند نزولی در سرمایه‌گذاری ادامه یافت و محاسبات نشان می‌دهد بین سال‌های 90 تا 94 سرمایه سرانه ایرانیان بالغ بر 40 درصد کاهش پیدا کرد.

 

برهه سوم؛ برجام و جهش در انباشت سرمایه

در تابستان سال 94 بود که  توافق برجام  به امضا رسید. اثرات این توافق از سال 95 در کشور نمایان شد، به‌گونه‌ای که  رشد اقتصادی  به ثبت رسیده در سال 95 بالغ بر 14 درصد بود. این روند مثبت بودن رشد در سال 96 هم ادامه پیدا کرد. یکی از اثرات برداشته شدن تحریم، افزایش سرمایه‌گذاری در کشور است. از همین رو سرمایه سرانه ایرانیان در سال 96 نسبت به سال 94 افزایش 27 درصدی را تجربه کرد. بررسی‌ها نشان می‌دهد عمده سرمایه‌گذاری در سال‌های مذکور در بخش ماشین‌آلات و تجهیزات بوده است.

برهه چهارم؛ ترامپ آمد
در ابتدای سال 2017 میلادی یک فرد جمهوری‌خواه بر مسند ریاست جمهوری ایالات متحده آمریکا نشست. او کسی نبود جر دونالد ترامپ. همانطور که انتظارات منفی پیش‌بینی کرده بودند در ابتدای سال 97 ترامپ از  برجام  خارج شد و تحریم‌ها علیه ایران برگردانده شد. از همین رو اقتصاد ایران به شدت تحت تاثیر این رخداد قرار گرفت و رشد اقتصادی در کشور منفی شد. به تبع آن سرمایه‌گذاری و سرمایه سرانه نیز روندی نزولی به خود گرفت و این روند تا سال 99 ادامه یافت.

محاسبات نشان می‌دهد سرمایه سرانه ایرانیان از سال 96 تا 99 حدود 31 درصد کاهش را تجربه کرد. در سال‌های 1400 و 1401 روند نزولی متوفق شد اما بهبود قابل ملاحظه‌ای در شاخص سرمایه سرانه دیده نمی‌شود.

همانگونه که اقتصاد و تولید سرانه ایرانیان در یک دهه گذشته اوضاع مساعدی نداشته، شرایط در مورد انباشت سرمایه و سرمایه سرانه نیز وخیم و چه‌بسا به مراتب وخیم‌تر بوده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد علت اصلی این رخداد، روند صعودی مصرف سرانه ایرانیان در همین بازه زمانی است.